یونانِ باختری (۲۵۰ تا ۱۲۵ پ.م.)
باختر در برگیرندۀ
سرزمین پهناور و حاصل خیز از شمال هندوکش تا آمودریا، بازار های تجارتی در مسیر
راه ابریشم، و معادن لاجورد در کوه های همجوار همواره سرزمین با ارزش برای
امپراطور های دوران باستان بود. نگاره های
موجود در پله های شرقی کاخ آپادانا که از ویرانی کاخ توسط سکندر سالم مانده اند، نشان
میدهند که نمایندگان باختر برای ادای احترام و پرداخت مالیات به امپراطور جام های
طلایی میدهند، در حالی که استان های دیگر مالیات را با پوست، حیوانات، و سنگهای
سرامیک میپرداختند.
با درگیری و تضعیف دولت
سلوکیان نخست با مائوریان، سپس در جنگ های مصر، و سرانجام با اعلان استقلال اندراگوراس
حاکم پارت در شرق ایران، ارتباط و تجارت زمینی میان باختر و یونان ضعیف شد. در سال
250 پ.م. دیودوت والی باختر استقلال خود را اعلان کرد و پادشاه باختر شد. این دولت بعد ها به سمت شرق، غرب، و جنوب
گسترش یافت. پس از دیودوت یکم، پسرش دیودوت به قدرت رسید و با پارتیان برضد سلوکوس
دوم متحد شد. حاکم شهنشاهی پارتیان در
برابر حملۀ سلوکیان پیروزمندانه مقاومت کرد و پارتیان این روز را به حیث روز
استقلال خود تجلیل کردند.
حوالی 220 پ.م.
یوتیدیموس، حاکم یونانی سغد دودمان دیودوت را عزل کرد، بنیاد حکمرانی دودمان خود
را نهاد، و ساحۀ تسلط خود را فراتر از فرغانه گسترش داد. مدت کوتاهی پس از آن با لشکر صد هزار نفری بر
سلوکیان در شمال غرب افغانستان حمله ور شد اما به باختر بازگشت و در برابر محاصرۀ
سه سالۀ سلوکی ها مقاومت کرد. سرانجام
سلوکی ها حکومت باختر را به رسمیت شناختند.
پس از عقب نشینی نیرو
های سلوکیان حکومت باختر گسترش یافت. نخست
در غرب به سمت سرزمین های پارتیان پیشرفت کرده و مناطقی را زیر تسلط خود
آوردند. دیمیتریوس فرزند یوتیدیموس حملات
خود را به سمت جنوب افغانستان و شمال هند به راه انداخت و در جنوب هندوکش پس از
تصرف کابل و قندهار تا نزدیکی های پایتخت هند، پاتالی پوترا پیش رفت. در نتیجۀ این حملات در شمال غربی هندوستان و
جنوب شرق افغانستان حکومت هندویونانی ها را بنیان گذاشت و حکمرانی شان حدود دو صده
ادامه یافت.
در سال 170 پ.م. در
باختر ایوکراتید که گفته میشود یکی از ژنرالان دیمیتریوس و یا هم به یک گزارش دیگر یکی از همدستان
سلوکیان بود، دودمان یوتیدیموس را خلع کرد و به قدرت رسید. پادشاه دیمیتریوس دوم
از شاخۀ هندویونانی دودمان یوتیدیموس برای مقابله و انتقام با 60.000 سرباز راهی
باختر شد تا قدرت را دوباره به دست بگیرد اما در جنگ شکست خورده و کشته شد. با شکست دیمیتریوس دوم، ایوکراتید حملات خود را
به سمت جنوب گسترش داده و مناطق وسیعی را در شمال غرب هند تصرف کرد و تا رود جهلم
پنجاب رسید. سرانجام پیشروی های ایوکراتید
با شکست وی در برابر پادشاه هندویونانی ها بنام میناندر یکم متوقف شد.
گزارش داده شده که ایوکراتید
در راه بازگشت از میدان جنگ توسط پسر خودش به قتل رسید. پسرش که در پادشاهی شریک قدرت اش بود، عرابۀ
خود را بالا جسم خونین پدرش راند طوری که گویی دشمنی را به قتل میرساند، و بعد
فرمان داد که جسد قطعه قطعه شدۀ پدرش همانجا گذاشته شود و دفن نشود.[۱] پس از کشته شدن ایوکراتید درگیری های داخلی
شعله‌ور شده و باعث تضعیف حکومت یونان باختری شد.
شاهان واپسین یونان باختر پس از متقبل شدن شکست های پی در پی از هندویونانی ها و اشکانیان (پارتیان) ساحات تحت ادارۀ خود را یکی یکی از دست دادند. سر انجام هیلیوکلیس، آخرین پادشاه یونانی باختر توسط قبایل عشایری یوئه‌ژی که از غرب چین وارد شمال افغانستان شدند و حکومت کوشانی ها را بنیانگذاری کردند، معزول شد. بازماندگان ایوکراتید ممکن است در پادشاهی هندویونانی حکومت کرده باشند.
از هزاران شهر موجود
در یونان باختری شاید آی خانم بزرگترین شهر بود که در تقاطع آمودریا و رود کوکچه
در شمال افغانستان موقعیت داشت. این شهر
نخست توسط نیرو های سکندر در سالهای 329 تا 328 پ.م. بنیانگذاری شد و بنام سکندریه
مسمی بود. طی 150 سال آینده، آی خانم در
جنوب رود آمو گسترش یافت و دارای کاخ سلطنتی، خزانه، حوض و فواره ها، کتابخانۀ
سلطنتی، ورزشگاه، ذخیره گاه ها برای نگهداری سکه های ضرب زده شده از طلا و سنگ های
قیمتی معادن همجوار، و یک تیاتر بزرگتر از تیاتر بابل بود. شهرک های بالایی و پایینی مربوط به آی خانم
دارای دیوار های بزرگ دفاعی و باشگاه های مدرن به شکل کاخ بودند.
[۱] مؤرخ رومی مارکوس جونانینوس جستینوس.
